Ενδοχώρα

Νότια και σε απόσταση περίπου 500 μ. από τον οικισμό της Κριτσάς βρίσκεται ο τρίκλιτος, θολοσκεπής, με τρούλλο ναός, ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Κρήτης. Το κεντρικό κλίτος, που είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, πιθανόν κατασκευάστηκε κατά τη μεσο-βυζαντινή περίοδο. Κατά τα μέσα του 13ου αιώνα, το κεντρικό κλίτος τοιχογραφήθηκε. Ο ναός, κατά τις αρχές του 14ου αιώνα, δέχθηκε εκτεταμένη ανακαίνιση. Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 14ου αι. έγινε η ανανέωση της ιστόρησης των τοιχογραφιών του κεντρικού κλίτους, ενώ παράλληλα οικοδομήθηκαν και τα δύο πλευρικά κλίτη του (αφιερωμένα το βόρειο στον Άγιο Αντώνιο και το νότιο στην Αγία Άννα), τα οποία με τη σειρά τους τοιχογραφήθηκαν. Το πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα και οι διαφορετικές τεχνοτροπίες των τοιχογραφιών καθιστούν το ναό της Παναγίας της Κεράς στην Κριτσά το σημαντικότερο μνημείο της περιοχής. Ιδιαίτερης επισήμανσης χρήζει η απεικόνιση του αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης στο κεντρικό κλίτος του ναού καθώς και οι σκηνές από τα απόκρυφα ευαγγέλια στο κλίτος της Αγίας Άννας.

Η μονή ιδρύθηκε στα τέλη του 16ου αι., ενώ, παρά την καταστροφή της από τους Τούρκους κατά την επανάσταση του 1821, συνέχισε τη λειτουργία της, ανακαινίζοντας στα τέλη του 19ου αι. μέρος των κτισμάτων της. Το 1955-56 η μονή επανιδρύεται, ενώ τη δεκαετία του 1990 αναστηλώνεται στο σύνολό της. Στην κεντρική αυλή βρίσκεται το μεγάλο καθολικό αφιερωμένο στην Αγία Τριάδα που ανακαινίστηκε το 1880-81, και το παρεκκλήσι του Αγίου Λαζάρου, πιθανόν ταφικού χαρακτήρα.

Το Μοναστήρι είναι αφιερωμένο στον Τίμιο Σταυρό, ιδρύθηκε στα τέλη 16ου αι. και γνώρισε ιδιαίτερη ακμή κατά τον 17ο αι. Το καθολικό χρονολογείται από το 1580, βρίσκεται στο κέντρο της Μονής και είναι ένας απλός καμαροσκέπαστος μονόχωρος Ναός. Γύρω του αναπτύσσονται τα υπόλοιπα κτίσματα της Μονής, τα οποία αναστηλώθηκαν μετά την ανασύστασή της.

Τα διάφορα κτίσματα, ισόγεια ή διώροφα, είναι λιτής μορφής, κατασκευασμένα με τη σκούρα ασβεστολιθική πέτρα της περιοχής. Ιδιαίτερη φροντίδα είχε δοθεί στη διακόσμηση του καθολικού, το οποίο φέρει περίτεχνο ανάγλυφο αγιοθύριδο, ανάγλυφους ρόδακες στα παράθυρα και διακοσμητικά πινάκια σε σχήμα σταυρού στην ανατολική πλευρά του.